Մրցունակ կրթութիւնը եւ հայկական իրականութիւնը

տէր Մեսրոպ քահանա Արամեան:

"Արարատից Սիոն" ֆիլմի կայքում տեր հայրն ինքն իրեն բնութագրել է որպես "թարգմանիչ":

"...Թարգմանչի պարտքն է օգնել մարդկանց բացահայտել այն, ինչ փնտրել են, արտահայտել այն, ինչ թաքնված է, տեսնել այն, ինչ նրանց աչքերին չի հաջողվում, լսել այն, ինչ կորչում է աղմուկի մեջ..." (կայքում անգլերեն էր, ես թարգմանեցի)

karen_aghekian -ի մոտ տեղադրված է նրա հոդվածը... կամ, ավելի շուտ, նրա մտքերը ազգային կրթության վերաբերյալ:

Ամեն բառի հետ համաձայն եմ: Կարդալ անպայման:

Մրցունակ կրթութիւնը եւ հայկական իրականութիւնը

(մտածելու հրաւէր)


Ընդդէ՞մ, թէ՞ յանուն

Երբ պայքարում ես ինչ-որ բանի դէմ, առնուազն պէտք է հասկանաս, թէ ինչն ես պաշտպանում: Եթէ ջատագովում ես յանուն սրբութեան, գոնէ այդ սրբութեան հետ կապ ունեցող կամ դա փնտրող մարդ պէտք է լինես: Այլապէս քո ջատագովութիւնից ոչ սրբութիւնը կը շահի, ոչ էլ` դու: Աղանդաւորութեան հիմքը ամբողջական պատկերի տեսողութեան բացակայութիւնն է: Իսկ աղանդաւորութիւնը սոսկ կրօնական երեւոյթ չէ եւ բնորոշ է մարդկային կեանքի բոլոր կողմերին: Այս չարորակ երեւոյթի ամենածանր դրսեւորումներից մէկը կրթական աղանդաւորութիւնն է, որի մէջ խորասուզուած ենք ազգովին` «մերն ուրիշ է» նշանաբանով: Եթէ «մերն ուրիշ է», հոգ չէ, թէ ուրիշն ինչ է անում, եւ ամենեւին կարիք չկայ տեսնելու, թէ ինչ է կատարւում աշխարհում: Զաւեշտական է, բայց նոյն սկզբունքով էլ վերաբերւում ենք մեր անցեալին: Պատմութիւնը վերածում ենք կռապաշտութեան, հպարտանում Նարեկացիով, Խորենացիով, Տաթեւացիով, բայց նրանց գրուածքները չենք կարդում: Զոհասեղանին դրուած է ոչ աւել, ոչ պակաս, քան մի ամբողջ սերունդ` մեր հարազատ զաւակները: Եւ չգիտես ինչու չենք ընդվզում, չենք համախմբւում, այլ մեր իսկ թողտւութեամբ եւ մասնակցութեամբ դատապարտել ենք մեզ ազգային ներուժի փոշիացման եւ անմրցունակ ապագայի:

Ինչպէս միշտ, այնպէս էլ այժմ մենք արթնանում եւ միաւորւում ենք արտաքին վտանգների պարագայում: Այս վերջին ժամանակշրջանում մի ամբողջ շարժում ձեւաւորուեց, եւ մեծ ընդվզման ալիք բարձրացաւ ընդդէմ օտարալեզու դպրոցների, բաւականին լուրջ մարդիկ իւրայատուկ կերպով սկսեցին ջատագովել հայկական կրթութիւնը` մահացու վտանգ տեսնելով օտարալեզու կրթութեան մէջ: Սակայն ո՞րն է հայկական կրթութիւնը կամ ընդհանրապէս հայկականութիւնը, եւ յանուն ինչի՞ է այդ պայքարը: Այս հարցերը բաց մնացին:

Ազգայինը` Սրբոց Թարգմանչաց խորհուրդով

Նախ` երբ խօսում ենք ազգային դպրոցի մասին, չորս բան պէտք է նկատի ունենանք. ա) լեզուն, բ) բարոյական-արժէքային համակարգը, գ) գիտելիքի բովանդակութիւնը, դ) աշխարհայեացքային առանցքը: Բաց թողնելով վերջին երեք կէտերը, որոնց հետ առնչուած կամ ոչինչ չենք արել, կամ ուղղակի փչացրել ենք եղածը` խօսենք հայոց լեզուի դասաւանդման մասին: «Այբ» կրթական հիմնադրամի անցկացրած մրցոյթները ցոյց են տալիս, որ մեր երեխաների ամենավատ արդիւնքները հայոց լեզու առարկայից են: Նրանք չունեն գրելու, խօսելու, զրոյից տարբեր մտքեր արտայայտելու տարրական հմտութիւններ: Հայկական կրթութիւն նախեւառաջ նշանակում է հայերէն լեզուամտածողութեան ձեւաւորում: Լեզուն հզօրագոյն հոգեւոր-փիլիսոփայական, մտածելակերպային-ճանաչողական եւ ստեղծագործական-վերլուծական գործիք է եւ ոչ թէ քերականական կանոններից եւ դասականներից անվերապահօրէն կառչելու կամ պարզունակ հաղորդակցութեան միջոց: Անգլերէնի (ՄԲ-ական AS/A մակարդակ կամ Միջազգային բակալաւրիատ համակարգեր) եւ հայերէնի դասաւանդումների պարզ համեմատութիւնը ցոյց է տալիս, որ դրանք, ըստ էութեան, տարբեր բաներ են: Անգլերէնի՝ բարձրորակ եւ գեղեցիկ ձեւաւորմամբ դասագրքերի նպատակն է երեխաներին սովորեցնել քննական մտածողութիւն, բնագրային վերլուծութիւն, տրամախօսութիւն, գրելու արուեստ եւն: Նայում ես այս տարիների մեր ստեղծած անհրապոյր եւ համաշխարհային զարգացումներից դուրս ընկած դասագրքերին, փակւում ես մտածելու եւ սովորելու նկատմամբ: Խօսում ենք հայկական դպրոցի մասին, ուր ոչնչացւում է հայկականութիւնը: Ասուածը մի քանի բացառութիւններով հաւասարապէս վերաբերում է նաեւ այլ առարկաների դասագրքերին, որ անկախութեան տարիների ընթացքում ստեղծուել են Հայաստանում: Զարմանում ես՝ մի՞թէ այսպէս կարելի է վերաբերուել սեփական սերնդի հետ: Ահա թէ ինչի կարող է յանգեցնել համաշխարհային կրթական դաշտից կտրուելը, մեծ պատկերը տեսնելու անկարողութիւնը եւ ինքնափակ վերարտադրութիւնը: Ժամանակին մենք մաս ենք կազմել մեծ կրթամշակութային տարածքների, օգտուել ենք հսկայական մտաւոր եւ նիւթական ներդրումների շնորհիւ ծտեղծուածից` կառուցելով մերը: Այժմ մնացել ենք մենակ, չհասկանալով, որ դա կործանարար է կրթութեան համար:

Մենք թերեւս միակ ժողովուրդն ենք, որ նուիրականացրել է թարգմանութեան գաղափարը եւ ունի Սրբոց Թարգմանչաց տօն: Իսկապէս սուրբ Սահակի, սուրբ Մեսրոպի եւ նրանց աշակերտների հոգեւոր սխրանքը մեզ համար դարձաւ ինքնութեան առանցք եւ նոր աշխարհընկալման հիմք: Ո՞րն է դրա էութիւնը: Նախ` թագմանութիւնը համարուել է արուեստների արուեստ եւ աստուածային անեղ իմաստները մարդկանց մեկնելու մեծագոյն շնորհ: Երկրորդ` թարգմանութիւնը աշխարհի հետ հաղորդ լինելու եւ համաշխարհայինը իւրացնելու ճանապարհ է: Եւ կարեւոր է, որ այս շնչով է ստեղծուել մեր ազգային դպրոցը: Մեր հայրերը խուսափել են կղզիացումից եւ լաւագոյնին հաղորդ լինելը դարձրել են ազգային գիտակցութեան հիմք:

«Այբ» հայկական դպրոց

Մենք այսօր կանգնած ենք արդի կեանքին եւ մարտահրաւէրներին համապատասխան կրթական նոր մշակոյթ ստեղծելու հրամայականի առջեւ: Կրթութեան եւ կեանքի համապատասխանեցումը, կրթական անպտուղ իներցիաների յաղթահարումը եւ ապագան կրթութեամբ կանխորոշելը 21-րդ դար թեւակոխած ազգերի գերխնդիրն է: Անընդհատ եւ արագօրէն վերափոխուող աշխարհում կրթութեան վերագիտակցումը սեփական ինքնութեան պահպանման եւ բացայայտման միակ ուղին է:

«Այբ» հիմնադրամի կողմից 21-րդ դարի հայկական դպրոցի մոդելի մշակումն այդ ուղղութեամբ կատարուող բեկումնային քայլերից է: Ուսումնասիրելով համաշխարհային փորձը` Հայաստան ենք բերել լաւագոյն կրթական տեխնոլոգիաները (լաբորատորիաներ, մեթոդոլոգիաներ, մշակումներ, մրցոյթներ, դասագրքեր)` համադրելով մէկ միասնական պատկերի մէջ: Մենք շարժւում ենք ոչ թէ այս կամ այն համակարգի պատճէնահանման ճանապարհով, այլ իւրաքանչիւր համակարգից լաւագոյնն ընտրելով: Աշխատելով աշխարհի առաջատար գիտնականների հետ Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտից, Հարվարդի համալսարանից եւն` մշակել ենք կրթութեան բովանդակութեան եզակի նախագիծ: Այսօր ընթացքի մէջ է աշխարհի լաւագոյն դասագրքերի հայերէն թարգմանութիւնը, եւ Հայաստանի Ամերիկեան համալսարանի հետ համատեղ մշակուել է անգլերէնի ուսուցման աննախադէպ ծրագիր, ինչը մեզ հնարաւորութիւն կը տայ ինտեգրուելու համաշխարհային կրթական դաշտ: Ընթացքի մէջ է ամենադժուար խնդիրը` հայերէնի եւ հայագիտական առարկաների` նոր սերնդի դասագրքերի ստեղծումը:

Հայկական միջազգային դպրոց սփիւռքում

Մեր ժողովրդի երկու երրորդը ապրում է Հայաստանից դուրս, եւ մենք պէտք է միասնական կրթական գաղափարախօսութիւն մշակենք` մեր երիտասարդութեանը հայկական դաշտում պահելու համար: Այսօր հայութեան ուծացման եւ տարրալուծման տեմպերը հասել են ահռելի մասշտաբի, որովհետեւ մեր սփիւռքահայ դպրոցները փակւում են, իսկ եղածների որակն էլ բարձր չէ: Եթէ անցեալ դարասկզբին հայկական կրթութիւն ունենալը համարուել է բարձր դասակարգի պատկանելութեան ցուցանիշ, ապա այսօր այն չունի այդպիսի որակ եւ ձգողականութիւն: Եւ հայ երիտասարդներն ունեն աւելի լաւ հնարաւորութիւն` իրագործուելու օտար բարձրորակ միջավայրերում: Արդիւնքում մենք դիտւում ենք որպէս ասելիք չունեցող ժողովուրդ եւ վերածւում պատմական անճարակ յիշողութեան` բարոյալքելով մեր երիտասարդութեանը: Առանց մրցունակ հայկական դպրոցի` սփիւռքի կեանքի տեւողութիւնը կարող է լինել շատ կարճ: Բնականաբար, սփիւռքեան իրականութեան համար պէտք է մշակուի համապատասխան հայեցակարգ` ըստ տուեալ երկրի պահանջների եւ միջազգային չափորոշիչների (հիմնական առարկաները պէտք է դասաւանդուեն կամ տուեալ երկրի լեզուով, կամ անգլերէն` որպէս միջազգային լեզու` ապահովելով հայոց լեզուի, գրականութեան, պատմութեան հիմնարար ուսուցման եւ հայ հոգու փոխանցման բարձր մակարդակը): Մելգոնեան կրթական հաստատութիւնը լաւագոյն օրինակներից է: Լինելով հայկական թեքումով անգլալեզու դպրոց (բացի հայագիտական առարկաներից, բոլոր առարկաները դասաւանդուել են անգլերէն)` Մելգոնեանը կարողացել է ապահովել հայերէնի ուսուցման այնպիսի որակ, որ Հայաստանի շատ դպրոցներ կը նախանձէին ունենալ: Եւ առհասարակ դպրոցում տիրել է այնպիսի շունչ, որ այցելուների խոստովանութեամբ` այն եղել է մի փոքրիկ Հայաստան: «Այբ» կրթական հիմնադրամը մշակել է Հայաստանում 2011 թ. բացուող «Այբ» հայկական դպրոցի միջազգային մոդելը, որն օրերս քննարկուել է Կիպրոսի կառավարութեան հետ եւ հաւանութեան արժանացել: Ծրագրւում է Այբ դպրոցի` աշխարհով մէկ տարածումը սկսել Կիպրոսից, եւ դրա համար կան կարեւոր նախադրեալներ: Դրանք են` Կիպոսում հայերի դիրքը եւ նրանց նկատմամբ պետական վերաբերմունքը, Կիպրոսի աշխարհագրական դիրքը, նրա` Եւրամիութեան անդամ լինելը, արեւմտահայերէնի պաշտպանութեան՝ Կիպրոսի ստանձնած ծրագիրը եւ յատկապէս Մելգոնեան կրթական հաստատութեան դերն ու աւանդները:

Միջազգային համահայկական դպրոց Հայաստանում

Բնականաբար, մենք չենք կարող սահմանափակուել միայն սփիւռքում հայկական դպրոցներ հիմնելով: Սփիւռքահայ երիտասարդն իր տեղը պէտք է ունենայ նաեւ Հայաստանում: Մենք չենք կարող միայն այդ երիտասարդներին կանչել զբօսնելու, ուտել-խմելու, զուարճանալու եւն: Մենք պէտք է նրանց առաջարկենք այնպիսի կրթութիւն, որը կ’ունենայ բարձրագոյն միջազգային մակարդակ եւ կ’ապահովի հայերէնի, հայ գրականութեան եւ հայոց պատմութեան որակեալ ուսուցում: Այստեղ չկայ որեւէ վտանգ: Օրինակ` Դիլիջանի միջազգային դպրոցն իր առջեւ դրել է հէնց այդպիսի նպատակ` սփիւռքահայ երիտասարդին հայրենիք բերել, հայերէն սովորեցնել եւ հայրենիքի հետ կապել: Կարծում եմ, որ դա միանգամայն ազնիւ նպատակ է եւ արժանի է աջակցութեան: Բացի այդ մենք չենք կարող պարփակուել ինքներս մեր մէջ, եւ պէտք է գիտակցենք, որ մենք աշխարհի մէկ մասն ենք: Մենք պարտաւոր ենք մեր լեզուն եւ մշակոյթը տարածել օտարների մէջ` մեր բարեկամների ցանց ստեղծելով աշխարհով մէկ: Թէ՛ սփիւռքում ստեղծուող «Այբ» միջազգային դպրոցի եւ թէ՛ Դիլիջանի միջազգային դպրոցի գաղափարախօսութեան կարեւոր ուղղութիւններից մէկն է` օտարներին բերել բարձրակարգ հայկական կրթական միջավայր, նրանց հաղորդակից դարձնել հայկականութեանը եւ դրանով հզօրացնել մեր ազգի դերն ու ներկայութիւնը աշխարհում:

Սակայն միշտ պէտք է յիշել, որ կրթական միջավայրի նախագծումը նրբագոյն խնդիր է: Շատ կարեւոր է, թէ ինչ հոգի ու շունչ ես դնում դրա մէջ, ինչ աշխարհայեացքային առանցքի շուրջ ես հաւաքում քո կրթութիւնը: Կարող է բոլոր բաղադրիչները լաւ մտադրութեամբ համադրես, բայց դրանք միասին չաշխատեն: Կրթութեանը մօտենալ որպէս բիզնեսի անընդունելի է: Կրթութիւնը առաքելութիւն է եւ առաքինութիւն: Դպրոցը հասարակական կեանքի ամենահիմնարար հասկացութիւնն է. դպրոցում է ձեւաւորւում մարդը` որպէս հասարակութեան անդամ եւ որպէս որոշակի ընդհանրական գիտակցութեան կրիչ, դպրոցը տուեալ ժողովրդի ժառանգութեան եւ համամարդկային ձեռքբերումների փոխանցման հանգոյցն է, հասարակութեան պատասխանատւութեան եւ նուաճումների ներդրման առաջնահերթ օղակը: Ուստի դպրոցաշինութեան մէջ հասարակութեան ներգրաւուածութեան ապահովումը գերխնդիր է: Այլապէս ամենալաւ դպրոցն անգամ կը վերածուի կարկատանի եւ երբեք այդ հասարակութեանը չի ծառայի:

Կարծում եմ, որ Դիլիջանի միջազգային դպրոցի ծրագիրը կարիք ունի լայն հանրային քննարկման: Մինչ այժմ բովանդակային որեւէ քննարկում չի կատարուել: Անշուշտ, երբ մարդիկ մտածում են միջազգային դպրոց հիմնել Հայաստանում սփիւռքահայ երեխաների համար, վատ չէր լինի, որ նրանք նոյնքան հոգածութիւն ցուցաբերէին Հայաստանի երեխաների նկատմամբ եւ բարձրացնէին հայկական դպրոցի մրցունակութիւնն ու որակը: Խօսքս հայկական կրթութեան մէջ ուղղակի ներդրումների մասին է: Սրանով կը ստեղծուի առողջ մրցակցային դաշտ, կը փարատուեն հայկական կրթութեանը սպառնացող կասկածները, եւ հասարակութիւնը չի պառակտուի էլիտարի եւ ոչ էլիտարի:

Ինչ վերաբերում է օրէնսդրական փոփոխութիւններին, ապա դրանց անհրաժեշտութիւնը չկայ, եւ չեմ կարծում, որ Դիլիջանի միջազգային դպրոցի նախաձեռնութեան հեղինակներն այդպիսի նպատակ են հետապնդել: Միշտ էլ կարելի է ստեղծել միջազգային հաստատութիւններ համապատասխան միջպետական պայմանագրերով, առանց դուռ բացելու անկառավարելի եւ անկանխատեսելի երեւոյթների ներթափանցման համար: Պէտք է հասկանալ, որ օրէնսդրական փոփոխութիւններ կատարելու եւ դռներ բացելու արդիւնքում հնարաւորութիւն է ընձեռւում «լաւ տղերքին» կամ աղանդաւորներին` «գործ կպցնել», կրթական դուքան բացել, բազմաթիւ երեխաների խեղել ու կործանել: Նրանցից շատերի համար խանութ բացելը եւ դպրոցի «գործ դնելը» հաւասարազօր բիզնեսներ են:

Ամփոփում

Խօսքս կամենում եմ ամփոփել այսպէս: Մենք աշխարհով մէկ սփռուած մէկ ժողովուրդ ենք: Ազգային տեսանկիւնից չկան սոսկ հայաստանեան եւ սոսկ սփիւռքեան խնդիրներ: Կրթութիւնն ազգային գոյութեան առանցքն է: Բայց երբեք մենք այն չենք քննարկել առաւել լայն համազգային համատեքստում: Երբեք չենք փորձել մշակել մեր սփռուածութեանը համապատասխան կրթական գաղափարախօսութիւն եւ իրագործման ծրագիր: Մենք կարիք ունենք ստեղծելու մեր ազգային կրթութեան բարձրորակ բրենդը եւ այն տարածելու աշխարհով մէկ: Կրթութիւնն այն ասպարէզն է, ուր մենք պէտք է կենտրոնացնենք մեր ներուժը` մրցունակ սերունդ ապահովելու եւ մեր երեխաներին ուծացումից փրկելու համար: Ժամանակն է հասկանալու պարզագոյն իրողութիւններ. ազգային, քաղաքական, տնտեսական որեւէ խնդիր լուծում չունի առանց կրթութեան: Ամէն ինչ սկսւում է կրթութիւնից եւ վերջանում կրթութեամբ: